2024-nji ýylyň 23-nji iýunynda, Türkmenistanyň halk suratkeşi, Magtymguly adyndaky Döwlet baýragynyň we Ýaşlar baýragynyň eýesi, SSSR-iň Kinematograflar Bileleşiginiň agzasy, SSSR Kompozitorlar Bileleşiginiň agzasy, Türkmenistanyň Kompozitorlar Bileleşiginiň başlygy, üçünji nesil türkmen kompozisiýa mekdebiniň iň ajaýyp wekillerinden biri, zehinli mugallym, Maýa Kulyýewa adyndaky Türkmen milli konserwatoriýasynyň kompozisiýa kafedrasynyň dosenti, görnükli türkmen kompozitory Rejep Jumaýewiç Rejepowyň doglan gününiň 80 ýyllygy bellenildi.

Rejep Rejepow özboluşly, häzirki zaman türkmen kompozitory. Dürli žanrlarda köp eser ýazdy: hor, kamera-instrumental, simfoniki eserler, aýdymlar, romanlar, 60 sany film üçin saz, “Görogly” operasy we “Ýartygulak” çagalar üçin rok operasy. Rejep Jumaýewiçiň işi bilen ýakyndan tanyşlygym, 2012-nji ýylda, Maýa Kulyýewa adyndaky Türkmen milli konserwatoriýasynyň aspiranturasyna girenimde başlandy. Dalaşgärlik dissertasiýamyň mowzugy, halypam, “Aýdym-sazyň nazaryýeti” kafedrasynyň uly mugallymy, sungaty öwreniş ylymlarynyň kandidaty Zulfiýa Jumakulyýewa tarapyndan maslahat berlen Rejep Rejepowyň saz gurallary bilen baglanyşyklydy, şu güne çenli minnetdar.

Kompozitoryň iň täsirli instrumental eserleri, ýagny Türkmenistanyň kamera-instrumental sazyň ösmeginde möhüm orun eýelän okuw obýekti hökmünde saýlandy: Pianino üçin üýtgeşiklikler bilen mowzuk, wiolomçeli solo üçin sonata, fortepiano kwintet-poemasy, simfoniki orkestr üçin “Çagalar sýuitasy”, goboý saz guraly bilen kamera orkestriniň konserti, “Galkynyş” uwertýurasy.

Öňümde ýagtylykdan doly owadan saz dünýäsi açyldy, bu ýerde kompozitor zehinini we ussatlygyny aç-açan beýan etdi. Gözleglerim hakda köplenç Rejep Jumaýewiçe ýüz tutýardym, täsirlerimi paýlaşýardym, ol bolsa öz gezeginde maňa köp meselelere has giňişleýin seretmäge mümkinçilik berýän gymmatly maslahatlar berdi.

Kompozitoryň eserindäki beýleki žanrlar bilen hem gyzyklandym: filmlerdäki saz we wokal döredijiligi uly gyzyklanma bilen öwrenýärin.

Rejepowyň eserinde kino sazynyň žanry esasy orny eýeleýär. Ol – elliden gowrak çeper filmleriň, teleýaýlymlaryň, dokumental filmleriň we animasiýa filmleriniň sazynyň awtory. Ilkinji film eserleri Moskwa konserwatoriýasynda okaýan ýyllarynda peýda boldy. “Gelin”, “Jemal agajy”, “Haçanda aýal at müneninde”, “Ak duman”, “Atyň ogurlanmagy”, “Irdenki çapyksuwarlar”, “Ýok diýmäni başar”, 1970-1980-nji ýyllarda döredilen şular ýaly filmler türkmen kinosynyň altyn gaznasyna girdi. Rejepowyň aýdym-sazlary olaryň üstünlik gazanmagyna we halkara derejesinde ykrar edilmegine uly goşant goşdy.

Kompozitor kinoda işleýärkä, elmydama dürli instrumental-tembr baglanyşdurmalary, akademiki gurallaryň häzirki zaman gurallary, aýry-aýry toparlar we tutuş hor bilen utgaşmalary we beýlekiler bilen yzygiderli synag edipdi, Kino oňa dürli kompozisiýa usullaryny, žanrlary we usulary ulanmaga mümkinçilik berdi, netijede, döredijilik meýdançasynda Rejepowa maksus bolan kino sazynyň döredilmegi estrada, halk we jaz sazyny öz içine aldy. Kompozitoryň öziniň aýdyşy ýaly: “Kinematografiýa maňa orkestr bilen hemişe janly ses bilen aragatnaşyk gurmaga mümkinçilik berdi. Dirižorlar E.Haçaturýan, K.Krimçow, D.Şpilman, S.Skripka bilen bilelikde ýazgylar maňa köp zat öwretdi, döredijilik pikirlerimiň bir bölegi ýaly erkin synag geçirmäge mümkinçilik berdi”.

Ol aýdym-saz mekdebinde okan döwrüniň soňky ýylynda, ýaňy başlan we geljegi uly bolan kino režissýory Bulat Mansurow bilen tanyşýar. Az salymdan režissýor “Bäsdeşlik” filmi – aýdym-sazyň güýji barada filosofiki mazmunly film üçin saz ýazmagy teklip etdi. Özüne talapkär tejribeli ýaş sazanda - konserwatoriýanyň birinji ýyl talyby - amaly tejribäniň ýoklugy we hünär biliminiň ýoklugy sebäpli bu işden ýüz öwürdi, ýöne Mansurowa Moskwa konserwatoriýasynyň şol wagtky uçurymy, ýakyn dosty Nury Halmamedowa ýüz tutmagy maslahat berdi.

Rejepow kino sazy žanryndaky ilkinji teklip edilen eserden ýüz öwürendigine garamazdan, Mosfilm studiýalaryna ýygy-ýygydan barýardy. Türkmen ýazyjylarynyň eserlerine döredilýän köp filmlerine syn etmek bagty miýesser etdi. Kompozitor iş prosesine üns bilen göz aýlap, wideo yzygiderliliginde sazyň üstünden goýulmagynda ähli inçeliklerini öwrenip, saz materiallaryny derrew “orkestrde” düzedipdir. Mundan başga-da, kompozitor dürli mekdepleriň we ugurlaryň kino sazynyň söz düzümini öwrenmek üçin köp wagtyny kinoteatrlarda geçirdi. Ilkinji filmleri: “Suwsuzlygy gandyrmak” (1966) we “Gul” (1968) (rež. Mansurow) üçin aýdym-saz döredeninde toplanan tejribäni we bilimleri üstünlikli ulandy. Netijede, kompozitor beýleki köp sanly meşhur türkmen režisissýorlary bilen hyzmatdaşlyk etdi.

Kompozitoryň eserinde zehinli türkmenler we rus režissýorlary, aktýor we ssenarist, TSSR-iň abraýly suratkeşi Hojadurdy Narlyýew bilen bilelikde döredilen filmlere degişlidir. Olaryň döredijilik bileleşigi özboluşlydy. Kompozitoryň özi, film döredilende iň inçe öwüşgünde we jikme-jikliklerde umumy dili aňsatlyk bilen tapdylar. Narlyýewiň, Türkmenistanyň Respublikan aýdym-saz mekdebiniň üflenip çalynýan bölümini gutaryp, şol ýerde ol Rejepow bilen bir synpda okamagy onuň durmuşynda örän täsirli bolupdyr . Eýýam şonda olaryň arasynda ýakyn dostluk başlandy. Narlyýew ýaş sazandanyň ilkinji eserlerine şaýat boldy we Rejepowy Mansurow bilen tanyşdyrdy.

Şeýle hem kompozitor, Hojadurdynyň uly dogany, türkmen we rus kinorežissýory, ssenarist, operator we TSSR-iň Halk suratkeşi Hojaguly Narlyýew bilen hyzmatdaşlyk etdi.

Gepleşikleriň birinde Rejep Jumaýewiç maňa şulary aýtdy:

–Kino sazy – bu takyklygy, duýgurlygy we yhlaslylygy talap edýän gaty inçe sungatdyr. Bu ýerde her bir jikme-jiklik möhümdir. Ozal kompýuter tehnologiýasy ýok wagty wideo şekillerine aýdym goşmak gaty kyndy. Her sekunt sanalýardy. Ses we wideo materiallarynyň arasynda takyk deňagramlylygy döretmek hemişe mümkin däldi. Käwagt saz gereginden has güýçli, käte bolsa tersine - nädogry wagtda kesilýär... Şeýle çylşyrymly işde, elbetde, köp zat režissýorlara bagly. Bu nukdaýnazardan, doganlar Narlyýew bilen işlemek maňa aňsat boldy. Hojadurdy we Hojagulyi Narlyýewler adatdan daşary şahsyýetler we zehinli sungat işgärleri. Kino sazynyň ähmiýetine göz ýetirip, maňa işiň dowamynda, aýdym-saz materialynyň ulanylyşynda we dizaýnynda doly erkinlik berdiler.

Şol bir wagtyň özünde, kompozitor režissýoryň görkezmelerine hemişe ünsli we seresap bolup, sintetiki žanryň tebigatyna we möhüm elementleriň tabynlygyna düşünýärdiler.

Rejepowyň aýdym ýazan filmlerinden aýdymlar iň meşhur boldy. Olaryň arasynda has meşhurlary “Döndi aýdymy”, “Geologlaryň aýdymy”, “Armanym”, “Humaý gözli”, “Daglar”, “Hüwdi”. Kompozitor bu aýdymlary döredeninde köp sanly türkmen şahyry bilen hyzmatdaşlyk etdi: G.Çöliýew, G.Ezizow, A.Gurbanow, T.Taganow, A.Atajanow, A.Kowusow.

Gurbannazar Ezizow bilen has ýakyn döredijilik gatnaşygy bardy.

-Gurbannazar Ezizowyň poeziýasynda ummasyz lirika, töweregindäki dünýä bolan söýgi, filosofiki sebäpleri we durmuş hakda oýlanmalar bar. Goşgularynyň her bir sözi meni özüne çekdi. Her täze filmde hemişe onuň bilen işlemek isleýärdim, sebäbi şahyr bilen hyzmatdaşlyk etmek aňsat we gyzyklydy. Ilmyrat Bekmiýewiň režissýorlyk eden “Yzda galan adam” (1969) filminden “Geologlaryň aýdymynyň” üstünde Gurbannazar bilen nähili işledigimiz henizem ýadymda. Goşgynyň tekstini bäş gezek gaýtalamaly boldy. Birinji görnüş, eýýäm düzülen aýdym-saz bilen gabat gelmeýän liriki häsiýete eýe boldy. Men Gurbannaza bu hakda aýdanymda, ol garşy çykmady. Sazy birnäçe gezek diňlänsoň, muňa ynandy. Soňra ikinji, üçünji, dördünji görnüşi peýda boldy. Her gezek ol meniň bilen razylaşýardy we ýok bolsa, öz pikirini gaty dogry aýdýardy. Iň soňky taslama ahyrsoňy tamamlandy. Aýdymy diňläninden soň, ol tüýs ýürekden begendi, fortepianoda durdy we ýuwaş-ýuwaşdan ýaňlanyp başlady. Käwagt Gurbannazaryň ýazgylary bolan bu aýdymyň köne golýazmalaryna seretseň, ýüregim gysynyp başlaýar. Şeýle zehinleriň ir gitmegi nähili gynandyryjy, sebäbi onuň we meniň täze döredijilik meýilnamalarymyz bardy... - diýip, Rejep Jumaýewiç ahyrynda uludan demini aldy.

Rejep Rejepow seýrek sazlaşygyň we ruhubelentligiň kompozitorydy. Rejep Rejepowyň dörediji, dörediji hökmünde özüne mahsus aýratynlyklary – örän çeper sowatlylyk peşgeş berlen, iň ýokary hünär derejesi, özüne we eserlerine aşa talapkar, giň dünýägaraýyş, ýadawsyz gözleg. Aýdym-sazy, pikirlenişiň aýdyňlygy, tebigy gözelligi, aýdym-saz diliniň reňkliligi we döwrebaplygy bilen tapawutlanýar. Göçme manyly mowzuklaryň giňligi, eserleriniň žanr dürlüligi, kompozisiýa pikirlenişiniň çeýeligi, wagt bilen gepleşik geçirýän adatdan daşary zehini hakda aýdyp biler. Bu zehin wagtyň geçmegi bilen eşidilýärdi. Rejep Jumaýewiçiň sazy, göwünlere we ýüreklere ornaşyp, hemişelik aňymyzda galar...